:
قر آن کریم در مواردی از زمین و تحولات آینده آن سخن گفته است و مسئله حیات مجدد زمین پس از مرگش از همین سخنان نورانی است: اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ یُحْیِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها [1]. اگر لفظ زمین در آیه به معنای زمینه باشد، ظهور امام عصر(عج) از مصادیق بارز آن خواهد بود و نیازمند توضیح نیست؛ اما چنانکه از آن لفظ معنای ظاهری آن مراد باشد و آیه تنها ناظر به طبیعت و حیات و مرگ زمین طبیعی بدانیم، تطبیق آیه بر ظهور حضرت مهدی(عج) به عنوان یکی از اهم موارد تطبیقی آن، نیازمند توضیح است: بی شک انسان دو گونه مرگ و زندگی دارد: ظاهری و طبیعی؛ باطنی و حقیقی. زندگی و مرگ ظاهری او از محدوده ورود به دنیا تا خروج از آن و از مباحث زیست شناختی است؛ اما زندگی و مرگ حقیقی انسان به تکامل عقلایی و ایمانی او وابسته است.در قرآن کریم همه هستی را تسبیحگوی ذات مقدس حق می خواند: َ إِنْ مِنْ شَیْءٍ إِلاَّ یُسَبِّحُ بِحَمْدِه [2]. پیداست که تسبیح، فعل فاعل مدرِک است، چون تسبیح کننده هم باید فعل خود را بشناسد و هم خدایی را که تسبیح می کند و هم حقیقت تسبیح را به میزان ظرفیت خود بفهمد و هم مجموعه صفات سلبی و نقص و عیوب را با تسبیح
خود از خدای سبحان دور بداند و حق را از آن ها تنزیه کند و روشن است که این پایه از شناخت، هرگز بی شعور و ادراک به دست نمی آید، پس همه تسبیح کنندگان، یعنی زمین و زمان و عالم و آدم، بر پایه مراتب خویش از اندیشه و ادراک برخوردارند. بنا براین زمین غیر از حیات و مرگ طبیعی، زندگی و مرگی معنوی دارد و می توان یکی از مراتب مرگ معنوی زمین را دوران ستم زدگی و جهل و کفر و نفاق بشر در سطح بین المللی دانست و هنگامه ظهور و قیام نورانی آخرین ذخیره الهی را احیای معنوی و بهار حقیقی زمین نامید، که با رسیدنش طومار ستم و صحیفه ظلمت در هم می پیچد و نفس مسیحایی اش جهان خفته در بستر کفر و شرک را بیدار و زمین لبریز از بیداد را از عدل و داد سرشار می سازد[3]. همچنانکه نبی اعظم اسلام (ص) سیره و سنت حضرت را چنین معرفی می کند: « و یملأ الله قلوب امه محمد(ص) غنی و یسمعهم عدله[4] : یعنی مهدی موعود(عج) به امرو اراده الهی دلهای امت مسلمان را از بی نیازی پر می کند و گستره عدل آن حضرت (ع) به همگان می رسد.احیا و گسترش دادن از سویی و تقویت روح بی نیازی در قلوب انسانها از سویی دیگر، دو رکن اساسی و شاخص مهم آرمانشهر مهدوی(عج) است که در این تحقیق به احیاگری در زمان ظهور حضرت می پردازیم. حکومتی که در سازو کار اجرایی اش جز عدل حاکم نیست و برنامه فرهنگی اش، تربیت قلوب استغنای روح بشر است ، همان گمشده انسان است که طریق سعادت را برایش پیمودنی می سازد و زندگی دنیا و آخرت او را آباد می کند. شهروندان این دولت کریمه از هر ستمی در امان اند؛ آنچنانکه در پرتو این عدالت دشمنی ها به دوستی، نزاع ها به صلح و کینه ها به محبت بدل می شود و میوه شیرین امنیت عمومی، محصول عدالت گستری حکومت مهدوی(عج) خواهد بود، عناصر محوری رسالت آخرین ذخیره الهی، همان عناصری است که در رسالت تمام انبیا بوده است که شامل دو عنوان اساسی: افروختن و پاسداشت سراج وحی؛ حراست از سلامت مصباح عقل و دیده بصیرت بشر است. عقل و و حی،چنان در هم تنیده اند که نه وحی بی عقل می تواند جامعه را به مقصد برساند و نه عقل بدون وحی. نه عقل کار وحی را می کند و نه وحی کار عقل را، چون عقلْ وحی درونی است و وحیْ عقل بیرونی؛ یکی ظاهر است و دیگری باطن؛ یکی چشم قلب بشر و اجتماع آدمیان است و دیگری چراغ روشنگر راه آنها و این هردو باید به کار گرفته شود تا کشتی بشر را به ساحل مقصود برساند[5]، از این جهت در این تحقیق ابتدا حیات واقعی انسان بیان می گردد و بعد به بیان هویت اسلامی و احیاء آن توسط حضرت پرداخته می شود و ارتباط این دو مبحث مشخص می شودو در آخر بعد از فراهم آمدن زمینه های پذیراشدن عدالت و امنیت در عرصه های مختلف حکومت حضرت ولی عصر(عج)، حضرت به برقراری آنها در زمینه های مختلف می پردازند:
ذکر آن به نظر نگارنده لازم می باشد این است که هر چند کلاهبرداری نسبت به سایر جرائم به عنوان پدیده ای جدید از آن یاد می شود ، لکن در منابع فقهی اسلامی نیز دارای جایگاهی می باشد .
در آیه 39 سوره نساء می فرماید :
«یا ایها الذین آمنو لا تاکلو اموالکم بینکم بالباطل الا ان تکون تجاره عن تراض منکم »
عبارت « لاتاکلو» شامل کلیه اموالی می شود که به ناحق و از طریق نامشروع بدست می آید . قطعاً اموالی که از طریق کلاهبرداری تحصیل میشود مشمول نهی خداوند متعال قرار گرفته .
حتی خداوند متعال مرتکبین آن را وعده عذاب می دهد بدین ترتیب معلوم می شود عمل مزبور تنها جنبه خصوصی ندارد بلکه نظر به اینکه به صراحت آیه شریفه فوق الذکر خداوند اهل ایمان را از این کار نهی فرموده و با توجه به اختلالی که در نظام اجتماعی و اقتصادی جامعه ایجاد می کند واجد جنبه عمومی بوده و حکومت اسلامی می تواند مرتکبین چنین اعمالی را بدون مراجعه و شکایت ، مالباختگان تعقیب و مجازات کند . در سنت نیز اکل مال غیر از طریق خدعه و فریب مورد توجه قرار گرفته و کسانی که از طریق نوشته های دروغین (وسائل الکاذبه ) اموال دیگران را میبرند قابل تعذیر هستند .
الف: ضرورت تحقیق:
با توجه به اهمیت جرم کلاهبرداری که یکی از جرائم علیه اموال می باشد، بر آن شدیم که این جرم را از جهت تمامی ارکان بررسی نموده و با حقوق عراق مقایسه نموده و یک رساله به نگارش درآید.
ب: اهداف تحقیق:
هدف از نگارش این رساله بررسی دقیق مباحث مربوط به جرم کلاهبرداری با حقوق کشور عراق به عنوان یک کشور اسلامی از لحاظ همخوانی داشتن با مبانی و پایه های حقوقی این کشور در حد امکان.
ج – بیان مسئله
موضوع تحقیق این رساله مقایسه جرم کلاهبرداری در حقوق ایران و عراق است . ابتدا با توسل به منابع معتبر خارجی که در آنها به توصیف و شرح بزه کلاهبرداری پرداخته ، آشنا گردیده و سپس در خصوص بزه مورد بحث ، قوانین و مقررات و رویه قضایی آن کشور با قوانین و رویه قضایی ایران مورد تطبیق و مقایسه قرار می گیرد و در این خصوص مسائل ذیل قابل طرح است :
اولاً نوع رفتار فیزیکی در بزه کلاهبرداری در حقوق دو کشور ایران و عراق فعل است یا ترک فعل ؟
ثانیاً نوع (مصادیق ) توسل به وسایل متقلبانه در کلاهبرداری ساده و مشدده در حقوق دو کشور تمثیلی است یا حصری ؟
ثالثاً . آیا اغفال و فریب و رجوع کلاهبرداری صرفاً در مورد انسان مصداق دارد یا شامل اشیاء هم می شود ؟
د- ارائه فرضیه
فرضیه اول : در جرم کلاهبرداری رفتار فیزیکی در حقوق دو کشور به صورت فعل مثبت می باشد .
فرضیه دوم : مصادیق توسل به وسایل متقلبانه در کلاهبرداری ساده در حقوق ایران به صورت تمثیلی است در حالی که در حقوق عراق به صورت حصری است اما در کلاهبرداری مشدده هم در حقوق ایران و هم عراق به صورت حصری است .
فرضیه سوم : اغفال و فریب در بزه کلاهبرداری صرفاً در مورد انسان مصداق دارد و شامل اشیاء نمی شود .
و: روش تحقیق:
برای نگارش از روش کتابخانه ای استفاده گردیده است و از کتب معتبر اساتید داخلی و برخی از کتب نویسندگان خارجی بهره برداری گردیده است.
ی: سازماندهی تحقیق:
این تحقیق دارای دو فصل می باشد؛ در فصل نخست به بررسی مفاهیم پیشینه و درآمدی بر ارکان کلاهبرداری است. که این فصل مشتمل بر واژه شناسی و تفکیک جرم کلاهبرداری از جرائم مشابه و بررسی ارکان بزه کلاهبرداری در حقوق ایران و عراق می باشد.
در فصل دوم به بررسی ضمانت اجراهای کیفری بزه کلاهبرداری می پردازیم؛ مانند اقسام مجازات ها عوامل مشدده مجازات، عوامل ارتفاقی مجازات می پردازیم.
[1] -حسین میر محمد صادقی ، جرائم علیه اموال و مالکیت ، نشر میزان ، تهران، 1380، ص 34-33
:
شیخیه به گروهی از شیعیان امامیه گویند که در پاره‌ای اعتقادات از نظرات شیخ احمد احسایی پیروی کرده و به واسطه شرایط اجتماعی دوران آغاز این نظریات و مخالفت‌ها و نفی و اثبات علماء، به صورت فرقه‌ای در میان شیعیان اثنی عشری در آمدند. این گروه را به واسطه انتساب به مؤسس و نظریه پرداز آن، شیخ احمد احسایی (رجب 1166ـ ذیقعده 1241) که در اصطلاح شیخیه او را شیخ جلیل می‌نامند[1] به نام «شیخیه» نامیده و بدین نام معروف گردیده‌اند.[2] اگرچه در ابتدا و در زمان خود شیخ احمد، چنین تقسیم و جدایی میان شیعیان نبود ولی به تدریج با شکل گرفتن گفتمان خاص و تقریر نظرات شیخ احمد، توسط شاگردان و پیروان وی، رفته رفته گروهی که معتقد به افکار و نظریات شیخ احمد بودند، به صورت فرقه‌ای خاص و جدا از سایر شیعیان شناخته شده و عنوان «شیخیه» به آن گروه اطلاق گردید که به این جدایی و نام گذاری در آثار سید کاظم رشتی اشاره شده است و در دلیل المتحیرین گفته است «علت نامیدن ایشان به شیخیه پیروی از شیخ احمد است[3]». در مقابل، به سایر شیعیان بالاسری می‌گفتند و این نام از آنجا نشأت گرفته بود که شیعه نماز خواندن در
بالاسر قبور مطهر معصومینb را جایز می‌شمارد در حالی که پیروان شیخ احمد آنرا حرام می‌دانند و لازم می‌دانند نمازگزار در پشت سر قبر، به گونه‌ای که قبر مطهر را در پیش رو دارد، نماز بخواند و اقامه نماز در بالای سر قبور مطهر معصومینb را حرام می‌دانند.
البته این اختلاف یکی از موارد فرعی اختلاف بین علماء شیعه و پیروان شیخ احمد احسایی بود که در ادامه اجمالاً به ذکر این موارد خلاف و عقاید خاص ایشان، اشاره خواهیم نمود. اما برای بررسی اینکه چرا و چگونه این جدایی در میان شیعیان رخ داد و مسائلی که تنها می‌توانست در حد یک اختلاف تئوری و نظریه‌ی علمی در میان علمای شیعه باشد و چون سایر اختلافات نظری در حوزه‌های علمیه مورد بحث قرار گیرد، منشاء پیدایش فرقه‌ای در میان شیعه گردیده و موجبات درگیری و نزاع‌های اجتماعی طی سالیان متمادی را فراهم آورد، مسأله‌ایست که در بررسی سیر تاریخی و روند شکل‌گیری این فرقه و نیز دقت در شرایط زمانی و اجتماعی خاص تکوین این فرقه روشن خواهد شد که ارتباط مستقیم با موضوع بحث ما در این رساله ندارد و لذا تنها در این فصل اشاره ای به آن خواهیم نمود.
- مشکور، دکتر محمد جواد، فرهنگ فرق اسلامی، ص 266
- محمد کریم خان کرمانی، هدایه الطالبین، ص 85
- سید کاظم رشتی، دلیل المتحیرین، ص 13
:
1- بیان مسأله
ماده 19 اعلامیه جهانی حقوق بشر مقرر میدارد: «هر کس حق آزادی عقیده و بیان دارد و حق مزبور شامل آن است که از داشتن عقاید خود بیم و اضطرابی نداشته باشد و در کسب اطلاعات و افکار در اخذ و انتشار آن با تمام وسایل ممکن و بدون ملاحظات مرزی آزاد باشد.
ماده 18 میثاق بین المللی حقوق مدنی و سیاسی میگوید:
«هر کس حق آزادی فکر و جدال و مذاهب یا معتقدات به انتخاب خود و همچنین آزادی ابراز مذهب یا معتقدات خود به طور علنی یا در خفا در عبادات و اجرای آداب و اعمال و تعلیمات مذهبی میباشد…»
در ماده 19 اعلامیه و 18 میثاق بین المللی به دو مسأله اشاره شد در اولی آزادی بیان به طور کلی و دیگری آزادی بیان در مسائل مذهبی و دینی.
این دو مسأله قرنها پیش از تدوین این دو سند بین المللی در دستورات مذهبی اسلام نیز به وضوح دیده میشد شاید آزادی بیان و عقیده برای یک فرد اروپایی که سالها گرفتار جهل و خرافات قرون وسطی بود امر جدید و نوینی بوده ا ما برای یک فرد مسلمان با تاکیداتی که این مذهب نموده نمی تواند امری تازه باشد.
با اینکه اسلام در تاکید بر حقوق بشر از مکاتب غربی پیش قدم بوده اما تفاوتهایی عمده میان مصادیق و اسلوب حقوق بشر در اسلام و اعلامیه جهانی حقوق بشروجود دارد. این تفاوتهای غالب واقع در قالب تضاد است که بسیار مشهود و واضح است به طوری که بسیاری از حقوقدانان معتقد به نوعی از حقوق بشر به نام «حقوق بشر اسلامی» میباشند. بیان این تضادهای میان حقوق بشر در اعلامیه جهانی و متون اسلامی و راه حل رفع این تضادها با بهره گرفتن از ابزارهای فقهی مثل احکام ثانویه اسلامی مسأله اصلی و بنیادین این تحقیق میباشد.
2- اهمیت و ضرورت انجام تحقیق
آزادی بیان از بنیادیترین حقوقی است که یک انسان می تواند داشته باشد این حق که در قرون اخیر مورد تاکید اعلامیه جهانی حقوق بشر
و میثاق و سایر اسناد بین المللی و علمای حقوق و اندیشمندان قرار گرفته قرنها پیش مورد تاکید ادیان الهی به خصوص اسلام بوده است به طوری که در دهه اولیه اسلامی که مقارن با حکومت پیامبر (ص) و خلفای راشدین بود. این حق به طور کامل اجرا میشده و افراد جامعه در بیان عقاید خود آزادی کامل اما در چارچوبی مشخص بنام شرع داشته اند. به عنوان نمونه حضرت علی (ع) امام اول شیعیان و خلیفه چهارم اهل سنت و جماعت در برخورد با اهل یعنی (خوارج) مادامی که آنها تنها بیان و نشر عقیده مینمودند با آنها برخورد نداشتند و حتی حقوق و سهمیه آنها را از بین المال پرداخت میفرمودند و زمانی که حضرت به پیکار با آنان پرداختند که آنها اقدام به تفکیر و کشتار مسلمین و بیگانگان مینمودند. اهمیت و ضرورت این تحقیق در این است که ضمن بیان و بررسی حق آزادی بیان در اعلامیه جهانی و فقه اسلام و کلام معصومین علیهم السلام به بررسی و ذکر تضاد و یا تعارضات میان این حق در اعلامیه و فقه اسلامی با رویکرد تحلیلی می پردازد.
3- مرور ادبیات و سوابق مربوطه
بررسی حق آزادی بیان در اعلامیه جهانی حقوق بشر و اسلام در بسیاری از کتب محققان حقوقی و فقها دیده شده از جمله در کتبی چون:
– آزادیهای عمومی و حقوق بشر، مولف دکتر منوچهر طباطبائی موتمنی- سیری در جقوق بشر، مولف جهانبخش امیری -حقوق بشر، مولف دکتر حسین شریفی طراز کوهی و نظام بین الملل حقوق بشر، مولف حسین مهرپور که در این کتب به بیان و توضیح مصادیق مطرح در زمینه حقوق بشر در اعلامیه جهانی و میثاق پرداخته شده است که یکی از آنها آزادی بیان و عقیده میباشد. مضافاً در کتاب های، حقوق بشر در اسناد بین المللی و موضع جمهوری اسلامی ایران، مولف دکتر حسین مهرپور و حقوق بشر در راه کارهای اجرای آن، مولف حسین مهرپور در خصوص اسناد و معاهدات بین المللی حقوق بشر و عکس العمل ایران در خصوص آنها و عدم اجرای آن توسط دولت ایران به دلیل مغایرت با معتقدات اسلامی و راه کار اجرای این مقررات بین المللی به طوری که به معتقدات دینی لطمه وارد نیاید توضیحاتی داده شده است. همچنین در آثاری چون فرهنگ حقوق بشر، مولف دکتر حسین فرهنگ – فلسفه حقوق بشر، مولف آیت ا.. جوادی آملی – اسلام و حقوق بشر، مولف دکتر زین العابدین قربانی و حقوق بشر در اسلام، مولف عسکر حقوقی در این 4 کتاب به بیان مسأله فلسفه حقوق بشر در اسلام و دلیل تاکید اسلام بر رعایت حقوق انسانها و فرهنگ سازی اسلامی در زمینه حقوق بشر توضیحاتی داده شده است و نظر اسلام را در خصوص برخی مصادیق حقوق بشر بیان داشته است. مثل قضیه آزادی بیان و اعتقاد مذهبی.
4- جنبه جدید بودن و نوآوری در تحقیق:
شاید در آثار زیادی به مباحث حقوق بشر و آزادی بیان پرداخته شده اما این در قالبی جامع و یک اثر منحصر به موضوع آزادی بیان امری جدید و دارای نوآوری میباشد.
5- اهداف مشخص تحقیق
بررسی آزادی بیان در اعلامیه جهانی حقوق بشر و متون و فقه اسلامی و شیعی، بیان تعارضات در زمینه آزادی بیان در اعلامیه جهانی و فقه اسلامی و حل اینگونه تعارضات با الهام از فقه اسلامی و کلام بزرگان دین و استفاده از ابزار احکام ثانویه از اهداف مشخص این تحقیق می باشد.
6- در صورت داشتن هدف کاربردی، نام بهره وران
این تحقیق می تواند مورد استفاده دانشجویان و طلاب محترم، محققان و علاقه مندان قرار گیرد.
7- سئوالات تحقیق:
سؤال اصلی: چه تضادی میان آزادی بیان در اعلامیه جهانی و متون اسلامی وجود دارد؟
سؤال فرعی: چگونه و تحت چه شرایطی میتوان تضادهای میان اعلامیه جهانی حقوق بشر و متون اسلامی را رفع نمود؟
در این پایان نامه سعی بر این است با تکیه بر آنچه در مورد تاریخ معتزله، بسترهای شکل‌گیری اندیشه اعتزال و عوامل موثر بر حیات فکری معتزله کلاسیک که شامل عوامل داخلی و خارجی است، می‌دانیم و نیز با بازخوانی افکار مهم ایشان ؛ شرایط سیاسی، اجتماعی جهان اسلام (اهل سنت) را در ابتدای قرن نوزدهم میلادی و اندیشه‌های متفکران معاصر اهل سنت و نیز افکار اصلاح طلبانی که کلید حل مشکلات مسلمانان را اصلاحات دینی می‌دانند، از نظر بگذرانیم تا دریابیم که آیا تفکرات این گروه از روشنفکران و متفکران اهل سنت، خاستگاهی اعتزالی دارند یا خیر؟ و اگر این تفکرات خاستگاه اعتزالی دارند، تاثیرپذیری این افکار و اندیشه‌ها از آموزه‌های اعتزالی به چه میزان است ؟ در مرحله بعد به این مساله می‌پردازیم که آیا میتوان جریانی فکری را در جهان اهل سنت پی‌گیری نمود که واقعا وامدار عقاید معتزله باشند و در یک کلام آیا می توان گروهی از روشنفکران اهل سنت را یافت که بتوان عنوان نومعتزلیان معاصر را بر آن ها اطلاق نمود ؟ در واقع رساله حاضر به دنبال این است تا با مطالعه و ذکر نمونه‌هایی از افکار و اندیشه‌های افرادی چون شیخ محمد عبده، فضل‌الرحمان، محمد عابد الجابری، امین الخولی، نصر حامد ابو زید، محمد ارکون، حسن حنفی و دیگر اندیشمندان و متفکران معاصر اهل سنت، این نظریه را که گروهی از روشنفکران عرب در صدد تجدید حیات تفکر اعتزالی در جامعه اسلامی هستند را مورد بررسی قرار داده و چه بسا تایید کند و یا حداقل این مطلب را بیان کند که اگر چه احیای تمام زوایای تفکر اعتزالی هدف این گروه نیست، ولی تلاش آن ها برای احیای گرایش‌های عقلی و نگاه تأویلی به قرآن و نقد سنت‌های مخالف عقل و نیز اعتقاد به اختیار انسان کاملا با رویکرد اصلی معتزله همسو و همخوان است؛ پس میتوان ادعا نمود که جریان نومعتزله در حال سر بر آوردن از میان مباحث علمی می باشند، هر چند صاحبان این افکار، از پذیرش عنوان اعتزال، سر باز می‌زنند.
واژگان کلیدی: اعتزال، نومعتزلیان، عقل‌گرایی، اصلاح طلبی.
کلیات
تفكر اعتزالی بنا به اذعان بسیاری از پژوهشگران و اندیشمندان تاثیر زیادی در تاریخ تفكر اسلامی داشته است. بسیاری از محققان،
اعتزالیون را بنیانگذارن علم كلام می دانند. برخی، اندیشه‌های ایشان را موثرترین تفكر جهت دفاع از پایه‌های اسلام دانسته، از آن ستایش می‌نمایند. اندیشه اعتزال زمانی شكل گرفت كه جامعه اسلامی در تار و پود جبرگرایی اسیر شده بود و اعتقاد به قضا و قدر حتمی الهی كه توسط حكومت امویان ترویج میشد راه خردورزی و عقل گرایی را بر مسلمانان بسته بود و تمام انرژی و پتانسیل عالمان دینی صرف قرائت و تفسیر قرآن آن هم با تكیه بر آرای صحابه كبار می‌گشت.
در چنین فضای بسته سیاسی، اجتماعی و فرهنگی كه تمام راه ها را بر مسلمانان بسته بود و برای ایشان فقط راه اطاعت و بندگی خلفای اموی را گشوده بود و بسیاری از علما و فقهای آن زمان اطاعت از خلیفه را كه جانشین پیامبر خوانده میشد، مانند اطاعت از شخص رسول اكرم معرفی مینمودند معتزله پا به عرصه وجود نهاد و روحی تازه در کالبد جامعه اسلامی دمید، هم از جهت ایجاد افكار نو و معرفی آن ها به مسلمانان و هم از راه به چالش كشیدن آموزه‌هایی كه تا آن روزگار جزو مسلمات دینی شمرده میشد و كسی را یارای مقابله با آن ها نبود.
معتزلیان با تكیه بر تعقل كه قرآن بارها و بارها بر آن تاكید نموده و متفكران و اندیشمندان را برتر از جاهلان و مقلدان معرفی نموده و نیز با بهره گرفتن از روش‌های فلسفی و منطقی یونانیان به مقابله با جبرگرایی افراطی حاكم بر جامعه آن روز پرداختند و اركان این اندیشه انحرافی را كه توسط حاكمان اموی پایه‌ریزی و تثبیت شده بود به لرزه درآوردند.
برخی از ایشان با ترجمه آثار مختلف علمی و فلسفی فرهنگ‌های یونانی و ایرانی توانستند، دانشمندان مسلمان را با این افكار و اندیشه‌ها آشنا كنند و علاوه بر آشنایی با روش‌های جدل و مناظره و نیز اندیشه‌های الاهیاتی این فرهنگ‌های كهن توانستند از این افكار و روش‌های اثبات آن ها جهت مقابله با افكار الحادی و شرك آلود ملت‌هایی كه به تازگی به قلمرو حكومت اسلام وارد می‌شدند استفاده نموده و در برابر سیل عظیم مشكلات عقیدتی و شبهاتی كه از سوی آنان بیان میشد مقاومت نموده و از عقاید و معارف اسلامی دفاع كنند. معتزلیان در طول عمر نسبتا كوتاه خود، در حالی كه زیر ضربات شدید مخالفان خود بودند و از سوی برخی فقها به ارتداد و كفر ایشان حكم داده میشد و از سوی حكومت‌های وقت نیز (جز برخی زمان‌های كوتاه) زیر شدیدترین فشارها بودند در عرصه فرهنگ و اندیشه اسلامی توانستند خدمات ارزنده‌ای به تفكر اسلامی ارائه دهند و راه را جهت پویایی آن هموار سازند.
