دانشگاه آزاد اسلامی
واحد تهران مرکزی
دانشکده هنر و معماری، گروه شهرسازی
پایان نامه برای دریافت درجه کارشناسی ارشد(MA)
گرایش: طراحی و برنامه ریزی شهری و منطقه ای
عنوان:
بررسی و ساماندهی اسکان غیر رسمی
نمونه موردی: محله قلعه کامکار در شهر قم
استاد راهنما:
دکتر رضا احمدیان
استاد مشاور:
دکتر سهراب مشهودی
(در فایل دانلودی نام نویسنده موجود است)
تکه هایی از متن پایان نامه به عنوان نمونه :
(ممکن است هنگام انتقال از فایل اصلی به داخل سایت بعضی متون به هم بریزد یا بعضی نمادها و اشکال درج نشود ولی در فایل دانلودی همه چیز مرتب و کامل است)
فهرست مطالب
|
صفحه
|
|||
| فصل اول: کلیات تحقیق | 1 | |||
| 1-1- بیان مسئله | 1 | |||
| 1-2-فرضیات تحقیق | 3 | |||
| 1-3- اهداف تحقیق | 4 | |||
| 1-4- اهمیت و ضرورت تحقیق | 5 | |||
| 1-5- سئوالات تحقیق | 6 | |||
| 1-6- روش مطالعه | 7 | |||
| 1-7-تعاریف و مفاهیم | 9 | |||
| 1-8- پیشینه تحقیق | 23 | |||
| 1-9- مشکلات تحقیق | 29 | |||
فصل دوم: اسکان غیررسمی در جهان و ایران |
32 | |||
| 2-1- اسکان غیررسمی در جهان | 32 | |||
| 2-2- تاریخچه حاشیه‌نشینی | 49 | |||
| 2-3- روند کنونی در جهان | 52 | |||
| 2-4- اسکان غیررسمی در ایران | 72 | |||
فصل سوم: نمایی از استان و شهر قم |
98 | |||
| 3-1- استان قم | 98 | |||
| 3-1-1- جغرافیایی استان | 98 | |||
| 3-1-1-1- وضعیت اجتماعی استان | 101 | |||
| 3-1-1-2- وضعیت طبیعی و اقتصادی لستان | 107 | |||
| 3-2- شهر قم | 114 | |||
| 3-2-1- موقعیت تاریخی شهر قم و وجه تسمیه آن | 114 | |||
| 3-2-2- موقعیت مذهبی شهر قم | 116 | |||
| 3-2-3- آثار تاریخی شهر قم | 116 | |||
| 3-2-4-جغرافیا و حدود شهر قم | 118 | |||
| 3-2-5- توپوگرافی و شیب | 119 | |||
| 3-2-6- زمین‌شناسی و خاک | 119 | |||
| 3-2-7- زلزله و تکتونیک | 120 | |||
| 3-2-8-منابع آب | 121 | |||
| 3-2-9- جمعیت و مهاجرت | 122 | |||
| 3-2-10- اوضاع اقتصادی شهر قم | 126 | |||
| 3-2-11- توسعه کالبدی شهر قم | 128 | |||
فصل چهارم: بررسی اسکان غیررسمی در محله قلعه کامکار شهر قم و تحلیل وضع موجود |
134 | |||
| 4-1-موقعیت جغرافیایی محله قلعه کامکار | 134 | |||
| 4-2- تاریخچه شکل‌گیری محله قلعه کامکار | 134 | |||
| 4-3- گردآوری اطلاعات میدانی | 135 | |||
| 4-4- ویژگی های اجتماعی | 136 | |||
| 4-4-1- جمعیت و خانوار | 136 | |||
| 4-4-2- مهاجرت | 137 | |||
| 4-4-3- میزان سواد و تحصیلات | 139 | |||
| 4-5- ویژگی های اقتصادی و اشتغال | 140 | |||
| 4-6- ویژگی های مالکیت زمین و مسکن | 142 | |||
| 4-7- ویژگیهای کالبدی | 142 | |||
| 4-7-1- مسکن | 142 | |||
| 4-7-2- تاسیسات موجود در محله | 144 | |||
| 4-7-3- کاربریها | 144 | |||
| 4-8- مشکلات موجود در خانه و ساکنین آن | 145 | |||
| 4-9- مشکلات موجود در محله | 146 | |||
| 4-10- جمع‌بندی | 147 | |||
فصل پنجم: راهکار و پیشنهادات |
150 | |||
| 5-1- راهکارهای جهانی در برخورد با اسکان غیررسمی | 150 | |||
| 5-2- مختصری از راهکار و پیشنهادات موجود برای ساماندهی و توانمندسازی اسکان غیررسمی در ایران | 154 | |||
| 5-3- آزمون فرضیه‌ها و پاسخ به سئوالات تحقیق | 158 | |||
| 5-4- ساماندهی اسکان غیررسمی در محله قلعه کامکار شهرقم | 160 | |||
| 5-5-عناوین پژوهش‌های پیشنهادی | 175 | |||
منابع و ماخذ |
176 | |||
فهرست نقشه ها و تصاویر
|
|
||||
| نقشه ها | |||||
| نقشه ایران و استان قم | |||||
| نقشه استان قم به تفکیک بخش | |||||
| نقشه شهر قم | |||||
| نقشه محله قلعه کامکار | |||||
| تصاویر | |||||
| تصویر هوایی شهر قم | |||||
| تصویر هوایی از محله قلعه کامکار | |||||
| تصویر رها بودن فاضلاب خانگی و آبهای غیر بهداشتی در سطح محله قلعه کامکار | |||||
| تصویر پراکندگی نخاله های ساختمانی و زباله در سطح محله قلعه کامکار | |||||
| تصویر دستفروشی در محله قلعه کامکار | |||||
| تصویر جمع آوری زباله توسط مامورین شهرداری در محله قلعه کامکار | |||||
| تصویر کوچه های تنگ و باریک در محله قلعه کامکار | |||||
| تصویر بازی کودکان در کوچه و معابر خاکی در محله قلعه کامکار | |||||
| تصویر عبور برق فشار قوی از کنار محله قلعه کامکار | |||||
| تصویر حفاری کوچه برای لوله گذاری اب | |||||
| تصویر پراکندگی نخاله ساختمانی در سطح محله قلعه کامکار | |||||
| تصویر نگهداری دام در محله قلعه کامکار | |||||
| تصویر نمایی ار محله قلعه کامکار | |||||
| تصویرخانه های بسیار کوچک و محقر در محله قلعه کامکار | |||||
| دور نمایی از ضلع شمالی محله قلعه کامکار | |||||
| دور نمایی از ضلع جنوبی محله قلعه کامکار | |||||
| نمایی از محله قلعه کامکار و پراکندگی خانه ها | |||||
فهرست نمودارها
|
صفحه
|
|||
| نمودار جمعیت استان قم در سال 75-35 | 102 | |||
| نمودار هرم سنی جمعیت استان قم در سال 1375 | 104 | |||
| نمودار جمعیت باسودان 6 ساله و بیشتر استان در سال 1375 | 105 | |||
| نمودار نرخ فعالیت و بیکار در جمعیت فعال 10 ساله وبیشتر در سال 1375 | 113 | |||
| نمودار نسبت جمعیت بر حسب سن در محله قلعه کامکار شهر قم | ||||
| نمودار نسبت جمعیت برحسب تابعیت در محله قلعه کامکار شهر قم | ||||
| نمودار نسبت جمعیت برحسب مدت اقامت در محله قلعه کامکار شهر قم | ||||
| نمودار نسبت جمعیت برحسب محل اقامت قبلی در محله قلعه کامکار شهر قم | ||||
| نمودار درصد پاسخ ها در علت تغییر محل اقامت قبلی در محله قلعه کامکار شهر قم | ||||
| نمودار نسبت جمعیت برحسب استان محل اقامت قبلی در محله قلعه کامکار شهر قم | ||||
| نمودار وضعیت تحصیلی جمعیت در محله قلعه کامکار شهر قم | ||||
| نمودار وضعیت سواد جمعیت در محله قلعه کامکار شهر قم | ||||
| نمودار درصد وضعیت دوره یا مدرک تحصیلی افراد با سواد در محله قلعه کامکار شهر قم | ||||
| نمودار وضعیت فعالیت در محله قلعه کامکار شهر قم | ||||
| نمودار درصد جمعیت شاغل سرپرست خانوار بر حسب نوع شغل در محله قلعه کامکار شهر قم | ||||
| نمودار وضعیت زناشویی جمعیت در محله قلعه کامکار شهر قم | ||||
| نمودار نحوه تصرف محل سکونت خانوارها در محله قلعه کامکار شهر قم | ||||
| نمودار درصد واحدهای مسکونی بر حسب تعداد اتاق در محله قلعه کامکار شهر قم | ||||
| نمودار واحدهای مسکونی بر حسب مساحت زیر بنای خانه در محله قلعه کامکار شهر قم | ||||
| نمودار واحدهای مسکونی بر حسب مساحت زمین در محله قلعه کامکار شهر قم | ||||
| نمودار مسکونی با انواع اسکلت بر حسب مصالح عمده بنای ساختمان در محله قلعه کامکار شهر قم | ||||
| نمودار خانوارها بر حسب تاسیسات در اختیار در محله قلعه کامکار شهر قم | ||||
| نمودار ساختمان های مسکونی بر حسب نوع اسکلت بنای ساختمان در محله قلعه کامکار شهر قم | ||||
| نمودار خانوار بر حسب نوع گویش زبان در محله قلعه کامکار شهر قم | ||||
| نمودار خانوار بر حسب میزان درآمد در محله قلعه کامکار شهر قم | ||||
| نمودار خانوار بر حسب تعداد افراد خانوار در محله قلعه کامکار شهر قم | ||||
فصل اول: کلیات تحقیق
1-1- بیان مسأله
نرخ شهرنشینی در ایران مانند بسیاری از کشورهای در حال توسعه با سرعتی بیش از نرخ رشد طبیعی جمعیت بوده است. طی گذشت چهل سال از اولین سرشماری نفوس و مسکن، جمعیت کشور از حدود 18 میلیون نفر در سال 1335 به 60 میلیون نفر در سال 1375 رسیده است در حالیکه جمعیت شهری از 6/5 میلیون به حدود 8/36 میلیون نفر افزایش داشته است. در واقع جمعیت کشور در طول این چهل سال حدود سه برابر و جمعیت شهری 6/6 برابر شده است. این روند شهرنشینی در اواسط دهه 40 رشد شتابان گرفت و در دهه 60 به بعد، سرعت کمتری پیدا نمود، با مراجعه به تحقیقات انجام گرفته در خصوص مهاجرت، نوع و علل آن در کشور، به این قضیه پی‌برده می‌شود که عمده مهاجرت از نوع روستا به شهر بوده است، که وجود جاذبه‌های شهری از قبیل اشتغال، رفاه و امکانات موجود در شهر و عوامل پس ران مانند رکود اقتصادی، بیکاری، عدم وجود امکانات و کم توجهی دولتمردان و برنامه‌ریزان به روستا و شهرهای کوچک در سنوات قبل، زمینه را برای مهاجرت فراهم می کند.
از مهمترین عوامل شهرنشینی در دهه های اخیر، فروپاشی روابط سنتی در جامعه و جایگزینی هر چند ناقص روابط سرمایه‌داری بوده است که عمدتاً سبب دگرگونی روابط شهر و روستا و جابجایی‌های جمعیتی از روستا به شهر و از شهرهای کوچک به شهرهای بزرگ شده است.[1]
پس از مهاجرت (چه از روستا به شهر یا از شهر به شهر) و ورود مهاجرین به شهرها بخصوص شهرهای بزرگ، اولین مشکل این دسته از انسانها، مسئله محل و مامنی برای سکونت می‌باشد. این دسته خاص از مهاجرین، بدلیل فقر مادی و عمدتاً بیکاری، با دست خالی رو به شهر آورده‌اند در حالیکه در همین مرحله اول، طعم تلخ مهاجرت را چشیده و بایستی فکر و چاره‌ای قبل یا در همان ابتدای ورود به شهر برای سکونت نمایند. لذا با حداقل سرمایه‌ای که در دست دارند به جبر و در پی یافتن مسکن ارزان قیمت یا زمینی ارزان یا بی‌صاحب به حاشیه شهر رانده می‌شوند و در آنجا سکنی می‌گزینند تا به امید اینکه در اندک زمانی در این شهر صاحب شغل و منصب شده و بتوانند با سرمایه‌ای بیشتر وارد متن شهر شوند و از امکانات، رفاه و شهری بودن برای خود و خانواده استفاده نمایند.
دسته دیگری از مهاجرین که از وضعیت مالی مناسب‌تری برخوردارند و بیشتر به دلیل امکانات و رفاه بیشتر در شهرها و احساس وجود استعداد و قابلیت بیشتر نسبت به اطرافیان خود، به فکر مهاجرت به شهر و شهرهای بزرگتر افتاده و با برنامه‌ریزی دقیق‌تری نسبت به دسته قبل وارد شهرها می‌شوند در‌اندک زمانی با استقرار در متن شهر خود را با شهر جدید وفق داده و خیلی زود وارد متن و اقتصاد شهری می‌شوند.
دسته اول، مردمی‌هستند که درصدی از حاشیه نشینان شهری را به خود اختصاص می‌دهند و فاقد مهارت لازم شهری و غیرماهر به شهر بوده و قادر به یافتن کار مناسب و رسیدن به آمال و آرزوهای از پیش اندیشیده خود نیستند و مابقی حاشیه‌نشینان، گروه‌هایی که با توصیه هم ولایتی‌های خود به شهرها گسیل می‌شوند یا شهروندانی که به دلیل ضعف شدید اقتصادی و فقر از متن شهر به حاشیه شهر رانده می‌شوند و یا گروه‌هایی که به دلایل دیگر به حاشیه شهر رو می‌آورند و در این مکان‌ها سکنی می‌گزیند. این نوع سکونت به دلیل اینکه از قبل برنامه‌ریزی نشده و در چارچوب قوانین و مقررات و طرح‌های شهری صورت نمی‌گیرد باعث مشکلاتی برای ساکنان این مناطق و شهر و شهروندان می‌گردد.
شهر قم به دلیل ویژگی خاص، زیارتی بودن و مهاجرپذیری این شهر همواره دست به گریبان حاشیه نشینی و اسکان غیررسمی بوده است.
این پدیده در حاشیه ی کمربندی قم و در ضلع غربی و شمالی شهر به وضوح رخ می کند و چهره نامناسب، زشت و بی‌برنامه حاشیه و حاشیه‌نشینی شهر را نشان می‌دهد و این فقط ظاهر مسئله است و دیگر مشکلاتی که در بطن این مناطق نهفته بوده و گاهاً بروز می‌کند مسائل اجتماعی، جرم و جنایات، مسائل فرهنگی، مشکلاتی که برای تاسیسات و تجهیزات شهری به وجود می‌آید و. .. یکی از این محلات شهری قم، محله قلعه کامکار در شمال غربی شهر قم می‌باشد.
این پژوهش با شناخت ویژگیهای مختلف این منطقه با بهره گرفتن از آمار و ارقام به بررسی و تجزیه و تحلیل آنها می پردازد و علت شکل‌گیری، توسعه و در نهایت با بهره گرفتن از تجارب و مطالعات مشابه در کشور و حتی در جهان و همچنین قوانین و آیین‌نامه‌‌ای مربوطه، سعی در ارائه راهکارهای مناسب و اجرایی برای ساماندهی این محله از جنبه‌های مختلف کالبدی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی را دارد.
2-1- فرضیات تحقیق
فرضیاتی که در این پژوهش با توجه به موضوع پژوهش، بافت محله و ویژگیهای آن در نظر گرفته شده است عبارت است از:
1- نوع اشتغال ساکنین محله قلعه کامکار شهر قم بیشتر از نوع اشتغال غیر رسمی و کارگری است.
2- ساخت و سازهای محله قلعه کامکار شهر قم قبلا طبق برنامه و طرح ریزی شهری نبوده لذا اکثر ساختمانهای مسکونی این محله فاقد پروانه ساخت و حتی سند شش دانگ رسمی می باشد.
3- علت غالب انتخاب محله قلعه کامکار شهر قم، توسط ساکنین محله برای سکونت، ارزانی زمین و خانه، برای داشتن خانه و سرپناه می باشد.
3-1- اهداف تحقیق
با بیان مسئله و طرح مشکل یک هدف اصلی و چند هدف جزیی وکاربردی از این تحقق مورد انتظار است که برای رسیدن به اهداف در ابتدا شناخت کامل موضوع و منطقه و تجزیه و تحلیل درستی از اطلاعات پایه، که در مرحله شناخت حاصل شده نیاز است و در نهایت ارائه راهبرد، سیاست، راهکار و اقدام، رسیدن به اهداف را میسر می‌کند. نظارت در ضمن اجرای برنامه‌ها و انعطاف لازم در برنامه از ضروریات کار می‌باشد تا اهداف محقق شوند. هدف اصلی در این پژوهش دستیابی به راهکار و پیشنهاداتی درخصوص ساماندهی وضعیت کنونی اسکان غیررسمی با بهره گرفتن از شناخت وضع موجود محله و تجارب مشابه در این زمینه می‌باشد.
هدف دیگر این پژوهش:
1- بررسی و شناخت وضعیت، مشکلات و محدودیت‌های موجود حاشیه‌نشینی در محله قلعه کامکار شهر قم و بررسی علت شکل گیری آن.
که پس از دستیابی به هدف بالا، راه برای رسیدن به هدف اصلی که ارائه پیشنهاد و راهکار برای ساماندهی وضعیت محله می‌باشد هموار می‌گردد.
4-1- اهمیت و ضرورت تحقیق
همواره مسائل و مشکلات شهری از دغدغه‌های مدیریت شهر و حتی کشور بوده است. حل مشکلات شهری نیاز به تخصص، درایت و مدیریت هوشمندانه دارد تا بتوان از پتانسیل‌ها، امکانات، قابلیت‌ها و منابع شهر استفاده کرده و با اولویت‌بندی صحیح برنامه، طرح و پروژه‌ها به مرور مشکلات شهری را در کنار هم و نه به صورت مجزا و ترتیبی حل و فصل نمود.
یکی از مشکلات و مسائل شهری حاشیه‌نشینی و اسکان غیررسمی می‌باشد که نیاز به برنامه‌ی کوتاه مدت تا بلندمدت دارد. اهمیت پرداختن به مسئله حاشیه‌نشینی از نظر اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی، سیاسی و ارزشی برای شهر و شهروندان بسیار مهم و ضروری بوده و باید در نظر گرفته شود. مشکلات و مسایل که حاشیه‌نشینی بر چهره شهر می‌کشد و برخی از حاشیه‌نشینان خودآگاه یا ناخودآگاه بر شهر تحمیل می‌کنند، از جمله معضلات اساسی برای شهر و مدیریت شهر است که بایستی حل و فصل و ساماندهی گردد پس اهمیت اینگونه پژوهش‌ها در نشان دادن و ارائه راهکار و راه حل ها برای ساماندهی مناطق با اسکانهای غیررسمی روشن می‌گردد.
شهر قم با حدود یک میلیون جمعیت به عنوان مرکز استان قم و دومین شهر زیارتی کشور (بعد از مشهد) که در سند توسعه استان، این شهر با عنوان ام‌القراء جهان تشیع شناخته شده و به تایید مقام معظم رهبری رسیده است. ولی چهره نازیبایی که مناطق حاشیه‌ای شهر با اسکان غیررسمی ساکنان آن، به این شهر داده است در شان و منزلت یک شهری با چنین مختصاتی نبوده و ساماندهی مکان‌هایی مانند محله قلعه کامکار همواره از دغدغه‌های مدیریت شهر می باشد.
این مناطق حاشیه‌ای از نظر بهداشتی در وضعیت نامطلوب بوده و سیستم فاضلاب و دفع آبهای سطحی آنها بدرستی صورت نمی‌گیرد و برخی از خانه‌های مسکونی محله با مصالح نامتعارف است بنحوی که خانه و محل سکونت آنها از پایداری لازم برخوردار نبوده و عمدتاً دارای مساحت بنای اندک می باشد. بعضی از ساکنین در جوار خانه‌های خود هنوز دام نگهداری می‌کنند و فضولات حیوانی در بیرون خانه و در سطح قسمتی‌هایی از محله مشهود و قابل رویت است. در هر صورت اهمیت و ضرورت انجام این پژوهش قابل دفاع بوده و انشاء الله بتواند در ارائه راهکارهای مناسب و اجرایی در ساماندهی محله قلعه کامکار یاری گر مدیریت شهری قم باشد.
5-1- سوالات تحقیق
قبل از ورود به موضوع پژوهش و بیان نمودن ابهام مشکل و مسئله تحقیق که باعث تبلور فکر انجام این تحقیق گردیده است و درک اهمیت و ضرورت انجام آن، تعدادی سئوال در ذهن ایجاد می‌شود که این پژوهش سعی می‌کند در پاسخ دادن به این سئوالات موفق باشد.
سئوالات هر تحقیق به دو نوع اصلی و فرعی تقسیم می‌شود سئوالات اصلی این تحقیق عبارتند از:
1- با شناخت ویژگیهای اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و کالبدی محله حاشیه‌نشین چه راهکارهایی برای ساماندهی آن از جنبه‌های مختلف اقتصادی، کالبدی و اجتماعی وجود دارد؟
2- چه عوامل و علت‌هایی باعث شکل‌گیری این بافت‌های حاشیه‌نشینی می‌شود؟
و سئوالات دیگر این تحقیق:
1- آیا اهالی محله حاشیه‌نشین قلعه کامکار از یک قوم و طایفه هستند؟
2- چه مشاغلی در بین اهالی آن بیشتر دیده می‌شود؟
3- چه ویژگی یا ویژگی‌هایی باعث شده است که این محله به عنوان یک منطقه با اسکان غیررسمی شناخته شود؟
4- چه تفاوت‌هایی بین ویژگیهای مختلف اهالی این محله به لحاظ اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و کالبدی با شهر قم دارد؟
[1] – فرخ حسامیان و دیگران، شهرنشینی در ایران،[تهران، انتشارات آگاه، 1377]، ص 15
فرم در حال بارگذاری ...
