سیّد جمال الدّین مصلحی بزرگ دنیای اسلام که هر چند بیش از یک قرن از در گذشت او می گذرد ولی همچنان تفکر و راه و روش او الهام بخش بسیاری از شخصیت ها، متفکران و روشن فکران مسلمان است. و دنیای عرب و همه مصلحان شیعی ایرانی تحت تاثیر مستقیم و یا غیرمستقیم سیّد جمال بوده اند.
جنبش هایی نظیر اعرابی پاشا و اخوان المسلمین در مصر، مهدی سودانی و دکتر حسن الترابی در سودان و جنبش های مشروطیت در عثمانی و مصر و ایران همگی ریشه در نهضت فکری_ سیاسی سیّد جمال داشته اند.
از دلایل عمده ی وسعت این تاثیر گذاری می توان به عوامل زیر اشاره کرد :
الف) حرکت سیّد جمال در سطحی فراتر از مذهب و ملّیت خاص و به طور عام در سطح جهان اسلام بود، چرا که او همه ی کشور های اسلامی را وطن خود می دانست.
ب)سیّد جمال،جهانی،عام وانسانی می اندیشید ومتعّهد به ارزش های والای انسانی بود.
ج) سیّد جمال نه غرب ستیز بود و نه غرب گرا، بدین معنی که نه مانند سنّت گرایان به گونه ای احساسی و سطحی به رد مطلق غرب می پردازد و نه مانند متجدّدان غرب گرا
کور کورانه و به طور مطلق غرب را پذیرفته بود، او قائل به تمیز و تفکیک جنبه های مثبت و منفی تمدّن جدید بود. سیّد جمال با روی کردی انتقادی به سنّت و مدرنیته خواهان ترکیب و تلفیق جنبه های منطقی، عقلایی، انسانی و مفید هر دو از موضع دینی و تفکر دینی بود.
بزرگانی چون دکتر شریعتی درباره ی او چنین می گویند: (( در عصری که استعمار غرب در اوج سلطنت جهانی و شرق در حضیض خواب خرگوشی آن هم در جامعه های اسلامی، که بر سر هر کشوری آدمک هایی از قبیل ناصر الدّین شاه حکومت می کرد فریادی از حلقوم تنهایش بر می آورد. و هم چون صور اصرافیل و ملّت های مسلمان کفن بر خویش می درند و از قبرستان سکوت و رکود بر می شورند)).
افکار سیّد جمال در شرایطی که جهان اسلام در عقب ماندگی ذهنی و انحطاط فکری و اجتماعی و … در خواب غفلت عمیقی به سر می بردند و دنیای غرب گام در مسیر پیشرفت گذاشته و از دنیای شرق در جهت استعمار و بردگی استفاده می کردند، ماهیت ضد استعماری دارد.
استاد سیّد محمّد طباطبایی مورّخ و ادیب بزرگ در مورد تاثیر اندیشه های سیّد جمال الدّین و خدمات او چنین می نویسد : ((من چهره سیّد جمال الدّین اسد آبادی را برگزیده ام، زیرا عکس چهره ی او را در قانون اساسی و مطبوعات و فرهنگ جدید و همه ی تشکیلات اساسی حکومت مشروطه وطن خود می نگرم و عقیده دارم خدمتی که او به ایران کرد از نظر ارزش، بالاتر از خدمتی بوده که نادر و اردشیر و یعقوب لیث و شاه اسماعیل به تاریخ ایران کرده اند و در ردیف خدمت هوخشتره مادی و آرشاک پرتوی محسوب می شود)).
در مورد شخصیت این چهره ی درخشان و مبارز و مجاهد مقاله های فراوانی به زبان های مختلف نوشته شده است که در این مقالات
اهداف مبارزات و روحیّات این مرد بزرگ مورد بررسی قرارگرفته است و تا حدی افکار و اندیشه های مبارزاتی ایشان روشن شده است، اما هنوز ابهامات زیادی در مورد ایشان وجود دارد و البته زندگی پر ماجرای سیاسی و اجتماعی ایشان نیز بر این ابهامات دامن زده است .
سیّد جمال عامل تحوّل بود و همواره می کوشید افکارش راهی به سوی آزادی و استعلای جهان اسلام باشد بنابراین مشروطه مدیون دیدگاه اصلاحی او می باشد، چون عامه مردم ایران حتّی در لغت هم مشروطه را نمی شناختند و آشنایان نیز به بیراهه رفته بودند. عدّه ای چون ملکم خان سیاسیون ملّی گرایی بودند که مذهب را در حاشیه قرار داده و خواستار پیاده شدن فرهنگ غرب بدون هیچ دخل و تصرفی بودند، امّا سیّد جمال الدّین مشروطه را راهی می دانست که از طریق آن با وجود حفظ فرهنگ و ارزش های اسلامی عقب ماندگی های ناشی از بی تدبیری های حکومت های مستبد وابسته به غرب را جبران کند. بنابراین تاثیر سیّد جمال بر نهضت مشروطه چیزی نیست که بر دوست و دشمن پوشیده باشد.
2-1- بیان مسأله
برخی از اهل قلم که به مسائل حکومتی و سیاسی شیعه پرداخته اند چنین وانمود کرده اند که شیعه دارای یک گفتمان سیاسی اصیل و ریشه دار و ثابت نبوده بلکه این گذر زمان و زمان و حوادث و پیش آمدهای تاریخی است که مشخص کننده گفتمان سیاسی شیعه می باشد، ولی آیاتی چون آیه ولایت و چندین حدیث شریف از پیامبر (ص) و روایاتی چون مقبوله عمر بن حنظله و مشهوره ابی خدیجه همگی مؤیّد یک گفتمان سیاسی ثابت و لایتغیر برای اسلام و بویژه شیعیان می باشد و اگر دیده می شود که شیعه در طول تاریخ و در دوران سلسله های مختلف گفتمان های سیاسی متفاوتی را تجربه کرده بدین معنا نیست که علمای شیعه و به تبع آنها مردم با رضایت کامل چنین گفتمانی را پذیرفته باشند؛ بلکه این خلفا و سلاطین بوده اندکه با به انحراف کشاندن مسیر گفتمان اصیل شیعی در پی دست یابی به خواسته های خود بوده اند. ولی علمای شیعه با درایت حاصل از شناخت فقه سیاسی شیعه به وظایف خود در برابر حکومت های غیر مشروع واقف بوده و این آگاهی را به طرق مختلف به جامعه نیز تزریق کرده اند. یکی از این علمای آگاه و وظیفه شناس که برای محقّق شدن هدف مذکور دست به مبارزات خستگی ناپذیر می زند و تا پای جان ایستادگی می کند سیّد جمال الدّین اسد آبادی است. این مبارز نستوه برای آگاه ساختن مسلمانان از انحرافی که در مسیر گفتمان سیاسی آنها پدید آمده و معرفی مسببین این انحراف دست به تلاش های بی وقفه ای می زند که در این مسیر اتهاماتی نامربوط نیز به جان دل می خرد. شروع فعالیت های سیاسی سیّد جمال همزمان است با زمزمه های انقلاب مشروطه در برخی کشورهای مسلمان،که سفرهای متعدد او به این کشورها و برخی کشورهای اروپایی که ریشه ی مشروطه از آنجا نشأت گرفته را نمی توان در شکل گیری اندیشه های سیاسی سیّد جمال بی تأثیر دانست. سیّد جمال با ارتباط با علما و مراجع بزرگ وقت و تربیت شاگردانی که هر کدام در حکم سفیرانی عمل می کردند که سبب انتقال اهداف سیاسی او در اقصی نقاط کشور می شدند؛ توانست اندیشه های خود را منتشر و شرایط و زمینه ایجاد یک انقلاب را مهیّا کند.
سیّد جمال بخشی از تاریخ بسیاری از کشورهای اسلامی را تشکیل می دهد، از آن جایی که مصلحان بزرگ و رهبران الهی برای نجات همه ی ملّت های تحت ستم مسلمان و غیر مسلمان به پا خاسته اند و با انگیزه های الهی و توحیدی قیام لله کرده اند، حوزه فعالیت های آن ها و میزان تاثیر آن، زمان و مکان نمی شناسد و در همه مکان ها و همه ی نسل ها این نداهای برخواسته از فطرت پاک الهی و دین حنیف، باعث تحول و برانگیختگی و انقلاب شده است و حرکتشان جاودانه مانده است،سیّد جمال آن « غریب فی البلدان و الطرید عن الاوطان» بود که در تعقیب مقاصد عالی خویش کوشیده که ملّیّت خود را پوشیده نگه دارد و در سراسر کشور های اسلامی با استعمار و استبداد مبارزه کند و لذا رهبر و مراد همه ی نهضت ها و ملّت های اسلامی است.
سیّد جمال الدّین کسی بودکه علل عقب افتادگی کشور های اسلامی را بی نصیبی از آزادای و دانش می دانست و این عدم وجود آزادی و دانش را به حکومت های مستبد مربوط می داند و تغییر را فقط در سایه جایگزینی حکومت مشروطه به جای حکومت های استبدادی حاکم بر جوامع مسلمان می داند و برای این مهم سال های زیادی را به مبارزه پرداخت و در راه این مبارزه تهمت ها و سختی های زیادی را تحمل کرد.
ایران، عثمانی، مصر و هند کشورهایی بودندکه سیّد جمال الدّین مبارزات خود را در آن کشورها انجام داد و این مبارزات در ایران ده سال بعد جوانه زد و نهضت مشروطه را در ایران رقم زد.
ما در این تحقیق برآنیم که نقش سیّد جمال را در ایجاد زمینه انقلاب مشروطه و تأثیر اندیشه های او بر توده مردم و برخی شخصیّت های مذهبی و سیاسی که بعدها به عنوان سران مشروطه ی ایران مطرح شدند را به اثبات برسانیم.
[1] – همان، ص12.
[2] – همان، ص9.
[3] – همان، ص10.
[1] – سیّد احمد موثقی، سیّد جمال الدّین مصلحی متفکر و سیاستمدار،چاپ دوم،( قم: بوستان کتاب،1388). ص7.
[2] – همان، ص7.
[3] – همان، ص 8.
[4]- سیّداحمدموثقی، علل و عوامل ضعف وانحطاط مسلمین، ( انتشارات دفترنشرفرهنگ اسلامی،1373)، ص9.
2- محمّد محیط طباطبایی، سیّد جمال الدّین اسد آبادی و بیداری مشرق زمین،به کوشش سیّدهادی خسروشاهی،جاپ پنجم، (تهران،نشر سماط،1379)، ص10.
فرم در حال بارگذاری ...
